یادداشت تحلیلی بر توسعه سواحل مکران ایران؛ به نفع بلوچ خواهد بود یا به ضرر او؟!

طی یادداشتی پیرمحمد ملازهی از دریچه ای دیگر مسئله توسعه سواحل مکران را بررسی کرده است.

به گزارش میار، در این یادداشت آمده است: اقیانوس هند یکی از اقیانوس های مهم جهان است که درسواحل آن کشورهای زیادی از شبه قاره هند گرفته درجنوب تا ساحل مکران در بخش شمالی و سواحل آفریقائی در بخش غربی و کشورهای عربی خاورمیانه ای در آن قرار دارند. همین موقعیت خاص وتعداد و تنوع کشورها در سواحل آن از دیر باز موقعیتی راهبردی به اقیانوس هند داده است اما مهم تر از همه، وجود تنگه های استراتژیک آن است.

سه تنگه مهم واستراتژیک جهان اقیانوس هند را درشرق ازطریق تنگه مالاکا به اقیانوس آرام ، تنگه هرمز دربخش شمالی به خلیج فارس  و تنگه باب المندب به دریای سرخ واز این طریق باعبور از تنگه سوئز به در یای مدیردنه واقیانوس اطلس متصل می سازند.

این موقعیت استراتژیک اقیانوس هند ازدوران باستان تا به امروز منابع جهانی قدرت را تشویق برای تسلط بر این اقیانوس می کرده است.دردوران استعماری رقابت های قدرت های استعماری اروپائی در تحولات محیطی کشورهای واقع در ساحل اقیانوس هند بسیار موثر افتاد . جنگ های منطقه ای مستقیما تحت تاثیر همین رقابت های خارجی صورت می گرفت. ائتلاف شاه عباس پادشاه صفوی وقت ایران وانگلیس علیه قدرت استعماری پرتقال باعث شکست پرتقال وتثبیت موقعیت انگلیس دردوبخش شمالی درخاورمیانه عربی وخلیج فارس ودر بخش جنوبی شبه قاره هند وتسلط استعماری بیش از دو قرنی و تا ۱۹۴۷ درشبه قاره هند وتا ۱۹۷۰ دربخش شمالی اقیانوس هند شد.

درشرایط کنونی کانون های قدرت جهانی در حال جابجائی است. با این حال از شواهد موجود چنین می‌توان استنباط کرد که جهان در آستانه دوقطبی شدن جدیدی قرار گرفته است.دوقطب شرقی حول محوریت چین وروسیه وقطب غربی قدرت حول محور یت آمریکا انگلیس واتحادیه اروپا در حال شکل گیری مجدد است.رقابت ها درسطح جهانی است ولی بنظر میرسد که کانون اصلی این رقابت ها در دوحوزه امنیتی چین در شرق وحوزه امنیتی اقیانوس هند تمرکز نسبی بیشتری یافته باشد.درعین حال رقابت قدرت ها درقالب دو پروژه درحال عملیاتی شدن است

پروژه چینی یک ‌کمربند یک جاده قرار است بیش از ۱۱۰ کشور در آسیا آفریقا واروپا را به چین وصل کند.یک جاده یک کمر بند که بلیون ها دلار برای عملیاتی کردن آن اختصاص یافته است دارای سه مسیر خشکی  ویک مسیر دریائی بنام رشته مروارید است.دومسیر خشکی آن ازدو گذرگاه قره قروم از منطقه کشمیر تحت کنترل پاکستان وایالت های خیبر پختونخواه و بلوچستان پاکستان عبور وبه بندر گوادر درساحل مکران اقیانوس هند می رسند وشاخه دیگر  آن از باریکه واخان از خاک افغانستان عبور  و درنهایت با گذر از مسیر  تر‌کمنستان وایران، یک شاخه به  تر‌کیه واروپا وشاخه دیگر آن به خلیج فارس راه خودرا باز می‌کند وکل کشورهای منطقه را پوشش خواهد داد. هدف واقعی پروژه یک کمربند یک جاده ارتقای موقعیت جهانی چین در معادله قدرت جهانی در قرن ۲۱ ‌و تبدیل چین به قدرت اول هژمون جهانی‌ و پشت سرگذاشتن آمریکا است.

این پروژه در واقع یک پروژه آمریکائی ودر مقابل یک کمربند --یک جاده چین و درجهت خنثی ساختن آن است این پروژه از هند شروع و با طی کردن اقیانوس هند به ساحل عمان میرسد . از طریق خشکی وعبور از ‌کشو رهای عمان امارات متحده عرب عربستان سعودی.واردن وارد اسرائیل می‌شود ودربندر حیفا وارد دریای مدیترانه وبه اروپا میرسد. بزرگراه خط آهن و  کشتی این مسیر طولانی را بهم ارتباط خواهد داد. علاوه بر این امکان سنجی هائی از بستر دریا صورت گرفته که از عمان تا بندر تجاری بمبئی هند امتداد می یابد. دراین مسیر قرار است یک خط لوله انرژی از حوزه عربی خلیج فارس به هند ویک لوله آب برای برطرف کردن نیازهای بلند مدت کشورهای حوزه ابراهیم از مقصد سد سازی هائی که درحوزه آبی کشمیر در هندوستان ساخته شده است تامین شود.

در این محدوده جغرافیایی گذشته از کشورهای حوزه پروژه ابراهیم  و هند سه کشور ایران وافغانستان و پاکستان درمحور رقابت های منابع شرقی. وغربی قدرت قرار گرفته اند ومعلوم نیست که در معادله رقابت آمیز قدرت با چه فرصت ها و احیانا تهدیدهائی روبرو خواهند شد. ازنقطه نظر تئوریک این سه کشور با موقعیت های فرصت ساز روبرو هستند اما این بستگی به درک بہ موقع وتوان سیاسی اقتصادی وشرایط درونی این سه کشوردارد..این که کشورهائی که بهر دلیلی درکانون توجه قدرت های رقیب قرار می گیرند چگونه خواهند توانست منافع ملی خودرا حفظ ‌کنند بدرستی روشن نیست وبستگی به شرایط خاص هرکدام از این کشورها خواهد داشت اما یک امر تا حدی روشن است منافع ملی این هرسه کشور که در اتخاذ سیاست متوازن در قبال منابع قدرت جهانی است .هرگونه جهت گیری بطرف یک طرف قدرت باعث تشدید رقابت های قدرت ها وبه زیان ثبات ملی این گونه کشورها خواهد بود. هند در این زمینه از تجربیات قابل قبول تری درطراز تامین منافع ملی وحفظ  توازن درمناسبات خارجی اش برخوردار است .به تازگی عربستان سعودی در مسیر مشابهی با هند قرار گرفته است.پاکستان با نوعی جهت گیری اضطراری روبرو است و با وجود آنکه در دوران جنگ سرد در کمپ آمریکا وغرب قرار داشت اکنون گرایش ملموس تری به چین یافته است . البته دلیل اصلی آن شکل گیری اتحاد استراتژیک آمریکا و هند است ‌که پاکستان از جایگاه دوران جنگ سرد محروم کرده وبه ناچار بطرف چین متمایل کرده است.اما درهمان حال پاکستان را درکشاکش رقابت چین وآمریکا بشدت آسیب پذیر تر ازگذشته کرده است.بویژه آنکه پاکستان با بحران ترا‌کم یافته سیاسی اقتصادی و امنیتی روبرو شده است. در چنین موقعیتی هرگونه جهت گیری بطرف یک قطب قدرت جهانی خطرات امنیتی ناشی از رقابت قدرت هارا درپی خواهد  داشت.ظاهرا افغانستان هنوز باشرایط تثبیت شده ای روبرو نیست اما از توان اتخاذ تصمیم متضمن منافع ملی اش برخوردار است. در مورد ایران موَضوع قدری پیچیده تر است علت آن است ‌که جمهوری اسلامی با آمریکا مشکل دارد. وبناچار تمایل یک طرفه به طرف چین و روسیه  یافته است، تمایلی ‌که در بلند مدت نمی‌تواند منافع ملی اش را تضمین کند.

رقابت قدرت های جهانی در حوزه اقیانوس هند سابقه طولانی وتاریخی دارد . در هرمقطعی از تاریخ که این گونه رقابت ها تشدید شده است

تحولاتی را بر کشورهای  واقع در کرانه های اقیانوس هند تحمیل کرده است. رقابت شکل گرفته در دوره باستان بین دوامپراطری یونان و ایران عصر هخامنشی به حمله اسکندر مقدونی منتهی و یک دوره تسلط فرهنگ هلنیدا در پی داشت. در دوران ساسانی رقابت دوامپراوری ایران و روم وجنگ های شان به تضعیف هردو قدرت برتر جهانی منتهی شد وبرنده آن دین اسلام نوظهور عربی بود که هر دو امپراطوری را به اضمحلال کشاند.

در دوره استعماری اروپائی رقابت قدرت های اروپائی خاورمیانه وحوزه اقیانوس هند را جولانگاه خود کرد و پیامد آن تسلط دویست ساله غرب برحوزه اقیانوس هند بود در پایان این مقطع تاریخی شاهد شکل گیری واحد هاس سیاسی جدید با هویت های قومی هستیم.

 هرگاه به این روند تاریخی توجه کنیم شکل گیری مجدد رقابت های شرق و غرب در حوزه اقیانوس هند این احتمال رامنتفی نمی کند که تحولات دیگری به کشورهای واقع در کرانه ها و پس کرانه های اقیانوس هند تحمیل شود.هرچند که معلوم نیست تحولات چگونه و در چه زمانی منطقه را تحت تاثیر قرار خواهند داد.

در این بین بدلیل قرار گرفتن ساحل مکران با طول تقریبی۱۵۰۰ کیلومتر از جنوب بندر عباس تاشمال کراچی درکانون رقابت های چین وآمریکا قرار گرفته است هر چند ‌که آمریکا در ظاهر درموقعیت ضعیف تری از چین قرار دارد ولی چون بحث بقای قدرت هژمون جهانی در قرن جاری میلادی است آمریکا هنوز آمادگی پذیرش واقعیت ضرورت تاریخی واجتناب ناپذیر جابجائی قدرت را نیافته وخطر دقیقا درهمین جا است.

از این بابت دور از ذهن نمی‌تواند باشد که تشدید رقابت های چین و آمریکا در اقیانوس هند و بویژه ساحل مکرانی آن که چین در حال عملیاتی کردن پروژه یک کمربند یک جاده خود در بندر گوادر است و هند رقیب چین بندر چابهار ایران را انتخاب کرده است اما با مشکل سیاست های تحریمی آمریکا علیه ایران روبر و با احتیاط عمل می‌کند. تحولاتی را دربلند مدت تر به این منطقه تحمیل کند.

ظاهراً در جمهوری اسلامی شدت رقابت‌های قدرت های بزرگ از نظر دور داشته نشده است. طرح پروژه توسعه ساحل مکران که در قالب یک منطقه ویژه و خارج از حیطه قدرت و مدیریت دو استان هرمزگان  و سیستان بلوچستان مطرح و لایحه آن برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارائه شده است هر چند شتابزده بنظر میرسد ولی حکایت از درک ضرورت های جدید برای حضور موثرتر نیرو های دریائی در ساحل مکران!

وبالاتر از آن دراقیانس هند تا اقیانوس اطلس دارد درهمین جا لازم است از معین الدین سعیدی نماینده چابهار ونمایندگان دیگری که از خود درایت نشان دادند وجلوی تصویب دو فوریتی آنرا گرفتند تشکر کرد. این حرکت به موقع تا حدی دست نمایندگان را باز تر خواهد کرد که در یک روند معقول تر وکارشناسی تر ساحل مکران را در نگاهی توسعه واقعی و نه پروژه نظامی و با پوشش توسعه ای مد نظر قرار دهند. چرا که در نگاه نظامی توسعه واقعی محقق نمی شود و در درجه اول  مردم بومی قربانی آن خواهند شد.

چرا که از قدرت انطباق سریع با شدت تحولات برخوردار نیستند. تخصص های مورد نیاز طرح های توسعه را که برای آنها تعریف نشده اند ندارند.

مهم تر اینکه: در طرح های توسعه ای با محوریت نظامی اساساً برای بومیان جایگاهی تعریف نمی شود و پرسنل از مرکز در شکل تشویقی اعزام و با دادن امتیاز ماندگاری آنها مورد حمایت نهاد قدرت قرار می گیرد و درپی آن با طراحی شهرهای جدید جمعیت از سایر استان های مرکزی همگن تر باحاکمیت ایدئولوژیک در برنامه ریزی حمایتی جابجا می‌شود.

موضوعی که می‌توان برای آن توجیهاتی سرهم کرد ولی درنهایت به منزوی شدن جمعیت بومی منتهی خواهد شد واگر ازقبل برای تعدیل آن برنامه ریزی وفکر نشود توسعه پایدار را باموانع روبرو و آسیب پذیر خواهد نمود.

ساحل مکران در هر دو کشور پاکستان و ایران با چنین دورنمای ناروشنی روبرو شده است .دربخش پاکستانی ساحل مکران بدلیل سرمایه گذاری چین در گوادر و دو  مسیر خشکی قره قروم  و واخان وضعیت پیچیده تری بوجود آمده و با حذف جمعیت بومی به نوعی ناسیونالیزم قومی جدائی طلبانه در جمعیت قومی بلوچ دامن زده است. هرچند بنظر میرسد که شرایط در ساحل ایران مکران متفاوت است ولی اگر در ایران از تجربه پاکستان بهره بموقع و مناسب گرفته نشود بطور کلی نمی‌توان گقت که تجربه پاکستان قابل تکرار نخواهد بود.

حذف جمعیت بومی بندر عباسی فارس و یا بلوچ درساحل ایرانی مکران بهر دلیلی در بلند مدت با منافع ملی ناسازگار خواهد بود وکرانه های ساحل مکران وپسکرانه های آنرا تحت تاثیر رقابت قدرت های منطقه ای بویژه هند و پاکستان وبین المللی بویژه چین وآمریکا قرار خواهد داد. بنابراین درنگاه نظامی قابل تصور است که بُردی موقتی و تاکتیکی وجود داشته باشد اما در همان حال مایه های باخت راهبردی و استراتژیک را دردرون خود حمل خواهد کرد.

 انتخاب با مدیران در نگاهی نظامی است که برد تاکتیکی را ترجیح بدهند و یا در نگاهی بلند مدت به بردی استراتژیک بذل توجه داشته باشند.

کلام آخر این که: اقیانوس هند و بویژه ساحل مکرانی آن درمرکزثقل رقابت قدرت های جهانی در قرن جاری ۲۱ قرار گرفته اند و هرگاه به سابقه تاریخی شکل گیری رقابت های خارجی توجه و به نتایج اجتناب ناپذیر آنها که به ملت ها تحمیل شده اند نگاهی گذرا داشته باشیم .

این که سیاست ها در مرکزیت قدرت درقبال ساکنان بومی بر چه مداری جاذبه یا دافعه قرار گیرد در موفقیت و یا شکست برنامه ها چه توسعه ای و چه با وجه غالب نظامی بسیار تعیین کننده خواهد بود.